Βρετανία: Τα Γλυπτά του Παρθενώνα απασχολούν τον Τύπο

Το  αντίγραφο αυτού που είναι λανθασμένα γνωστό στη Βρετανία ως τα «Ελγίνεια Μάρμαρα» είχε την τιμητική του στα εγκαίνια. Ως τότε μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Βρετανικού Μουσείου, μου δόθηκε σαφώς ένα μήνυμα, αναφέρει.

Εκείνη την εποχή εκτιμούσα το γεγονός ότι ο Neil MacGregor, τότε διευθυντής του Βρετανικού Μουσείου, είχε επιλέξει γυναίκες για να εκπροσωπήσουν το μουσείο στην Αθήνα. Αυτές οι γυναίκες ήταν οι φύλακες του ΒΜ για την Ελλάδα και τη Ρώμη –ο επίσημος τίτλος του υπεύθυνου για τα αντικείμενα του από αυτούς τους αρχαίους πολιτισμούς.

Σε κάθε δωμάτιο του ξενοδοχείου μας, ένα είδος καρφίτσας από ασήμι βρισκόταν στο τραπέζι. Ακόμα το έχω. Νομίζω ότι οι δύο κεφαλές αλόγων αντικριστά αντιπροσωπεύουν την πολυπόθητη επιστροφή της Ζωφόρου στο πατρογονικό της σπίτι.

Η κύρια ομιλία στα εγκαίνια στόχευε ξεκάθαρα στο Βρετανικό Μουσείο. Αλλά χαμογελάσαμε στο πίσω μέρος του πλήθους και υψώσαμε τα ποτήρια μας για το ίδιο το γεγονός και τον θρίαμβο αυτού του νέου μουσείου. Αργότερα, οδηγηθήκαμε στην όμορφη βεράντα με θέα την Ακρόπολη. Υποψιάζομαι ότι κάποιοι ήταν δημοσιογράφοι.

Κάποια στιγμή, ενώ όλοι κάναμε πρόποση για την Ελλάδα, ένας από αυτούς καλεσμένους που ήταν μεθυσμένος μας είπε –σαν να ήμασταν δύο γραμματείς τυχεροί που ήμασταν στο ίδιο τραπέζι– να «πείτε στο αφεντικό σας…» και μετά έκανε μια παθιασμένη δήλωση για τη Ζωφόρο.  «Πες το στο αφεντικό σου!» κατέληξε.

Υποθέτω ότι το μέρος του εαυτού μου που είναι ακόμα από τη  νότια πλευρά του Σικάγο έγειρε μπροστά στον κύριο και είπε: «Αυτή η κυρία που κάθεται εδώ – είναι «το αφεντικό». Και εγώ, είμαι το αφεντικό της. Λοιπόν, τι ήταν αυτό που ήθελες να μάθουμε;»

Η απότομη σιωπή και τα όμορφα φώτα γύρω από τον Παρθενώνα ήταν υπέροχα. Αργότερα, αυτό που ακολούθησε ήταν μια εύθυμη αλλά έντονη συζήτηση για το Ηνωμένο Βασίλειο, την αποικιοκρατική του ιστορία και την ομορφιά της Ζωφόρου.

Κανείς δεν ανέφερε το γεγονός ότι οι Οθωμανοί Τούρκοι, επί 370 χρόνια οι άρχοντες αυτού που σήμερα είναι το σύγχρονο ελληνικό έθνος-κράτος, είχαν μηδενικό ενδιαφέρον για αγάλματα παγανιστικών θεοτήτων. Έτσι, όταν ο Λόρδος Έλγιν απέκτησε τμήματα της Ζωφόρου, κάποιοι λένε ότι βρίσκονταν στο πάτωμα ενός ναού που είχε μετατραπεί σε οπλοστάσιο και στη συνέχεια ανατινάχθηκε το 1687 από τους Ενετούς, που πολεμούσαν τους Οθωμανούς.

Ο Έλγιν, με τη συγκατάθεση των οθωμανικών αρχών, συγκέντρωσε το μισό από το σωζόμενο 50% της Ζωφόρου στην Ακρόπολη (μαζί με άλλα μέρη των γλυπτών του Παρθενώνα), τα έφερε στο Ηνωμένο Βασίλειο και τα πούλησε στο Βρετανικό Μουσείο το 1816.

Γιατί αυτό συνήθιζε να κάνει η Μεγάλη Βρετανία: ήταν αγοραστής, οικειοποιητής, απαλλοτριωτής, λεηλάτης των αντικειμένων των άλλων. Η κανονική πορεία των αυτοκρατορικών επιχειρήσεων. Ωστόσο, δεν υπάρχει πλέον βρετανική αυτοκρατορία.

Έχω μια τιμητική διάκριση που έχει την ένδειξη “Βρετανική Αυτοκρατορία”. Το δέχτηκα στη μνήμη του μακαρίτη του πατέρα μου, ο οποίος βοήθησε τη χώρα να προετοιμαστεί για την D-day (συμμαχική απόβαση στη Νορμανδία στις 6 Ιουνίου 1944.) Αλλά πέρα από αυτό, τι σημαίνει τώρα η Βρετανική Αυτοκρατορία;

Είναι εύκολο για μένα να κάνω αυτή την ερώτηση, είμαι Βρετανή με πολιτογράφηση. Είναι εύκολο, επίσης, για τις νεότερες γενιές να θέσουν αυτό το ερώτημα. Είναι αποστασιοποιημένες με την έννοια ότι δεν ήταν κοντά στη δημιουργία του κράτους πρόνοιας- στο τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και στη ζωή σε μια χώρα που απογυμνώθηκε από τα πάντα εκτός από το πνεύμα της.

Αλλά το ερώτημα είναι εύστοχο. Και σωστά.

Η Ζωφόρος του Παρθενώνα είναι άλλο ένα παράδειγμα του μεγάλου κακού παρελθόντος που δεν μπορεί να διορθωθεί ή να διαγραφεί. Ακόμα κι αν το θέλεις.

Φυσικά, η Ζωφόρος πρέπει να επιστραφεί στην Ελλάδα. Τα χάλκινα του Μπενίν θα πρέπει επίσης να επιστραφούν στη Νιγηρία.

Ο τελευταίος διευθυντής του Βρετανικού Μουσείου, Hartwig Fischer, φρόντισε να βοηθήσει στην αρχαιολογική εξερεύνηση που απαιτείται για να προετοιμαστεί το έδαφος για την οικοδόμηση ενός νέου μουσείου στην πόλη Μπενίν της Νιγηρίας, από τον Sir David Adjaye. Το μουσείο θα «επανενώσει» τα Χάλκινα πίσω στην πόλη του Μπενίν από όπου είχαν λεηλατηθεί από τους Βρετανούς το 1897. Τα Χάλκινα θα μπορούσαν να επιστραφούν για να εκτεθούν ξανά εκεί, τελικά. Για πάντα. Αλλά αυτό είχε σχεδόν μηδενική κάλυψη στον βρετανικό Τύπο.

Πώς λύνεται, λοιπόν, το θέμα της Ζωφόρου του Παρθενώνα; Είναι σαφές ότι αντικείμενα πολιτιστικής κληρονομιάς πρέπει να επιστραφούν στις χώρες προέλευσής τους. Αλλά η κουλτούρα είναι τώρα υπό τον έλεγχο αυτού που ένας πνευματώδης φίλος μου αποκάλεσε «ένα καρουζέλ των Τόρις» και των συνοδοιπόρων  και συνεργατών τους.

Το αν το φιάσκο με τον Έλληνα πρωθυπουργό που ήρθε στη χώρα μας και τον σνόμπαραν  είναι μέρος της διπλωματίας «ας κάνουμε μια συμφωνία» του προέδρου του Βρετανικού Μουσείου George Osborne δεν το γνωρίζω. Αλλά ο Osborne είναι σίγουρα μέρος του καρουζέλ.

Κάποιος μου είπε ότι «οι περισσότεροι άνθρωποι δεν έχουν ακούσει ποτέ για τα “Ελγίνεια” Μάρμαρα και δεν τους ενδιαφέρει». Λοιπόν, αυτό είναι συναρπαστικό, αφού είναι οι Βρετανοί -εμείς- που πληρώνουμε για τη στέγαση και τη φροντίδα τους.

Εν τω μεταξύ, όσοι από εμάς αγαπάμε το Βρετανικό Μουσείο, σεβόμαστε τους σκληρά εργαζόμενους ανθρώπους που το διευθύνουν με αρκετά χαμηλούς μισθούς, πρέπει να αναρωτηθούμε τώρα: ποιος είναι ο σκοπός του μουσείου; Σε τι χρησιμεύουν τα μουσεία; Αυτό το ερώτημα είχα στο μυαλό μου όταν περιηγήθηκα στο Μουσείο της Ακρόπολης εκείνη την ημέρα πριν από χρόνια.

Είδα εκεί μια ασπίδα ή κάποιο αντικείμενο, δεν θυμάμαι τώρα. Αυτό που θυμάμαι είναι ότι πάνω της υπήρχε η εικόνα του κεφαλιού της Μέδουσας. Αυτό που είδα ήταν το πρόσωπο μιας μαύρης γυναίκας. Φαινόταν να έχει τα μαλλιά της φτιαγμένα σε ράστα.

Μου θύμισε ότι οι Αφρικανοί πρέπει να ήταν μια φοβερή, άσχημη παρουσία για τους αρχαίους Έλληνες. Επειδή οι Αφρικανές με το μαύρο δέρμα και  τα αφρικανικά χαρακτηριστικά θα ήταν το αντίθετο του ιδανικού της ελληνικής ομορφιάς, ένα πρότυπο που ακόμη και σήμερα τιμάται. Θα μπορούσαν οι Γοργόνες να ήταν μαύροι άνθρωποι- μαύρες γυναίκες από το Cabo Verde, όχι πολύ μακριά;

Αυτό το αρχαίο τεχνούργημα με έκανε να σκεφτώ ποια είμαι, τι είμαι τώρα. Για μένα, αυτό είναι που πρέπει να κάνει ένα μουσείο, ένα μουσείο που κατέχει αρχαία αντικείμενα: να μας κάνει να εξερευνήσουμε τον εαυτό μας, τότε και τώρα. Να βλέπουμε την κοινή μας ανθρωπιά.

Αυτό που πρέπει να είναι το Βρετανικό Μουσείο: ένας τόπος γνώσης. Ακόμη και μέσα από τον πόνο. Αλλά εμείς οι άνθρωποι δεν έχουμε φτάσει ακόμα εκεί. Όχι ακόμα.

Σε άλλο άρθρο του με τίτλο «Εξερευνώντας πού ήταν κάποτε τα Μάρμαρα του Παρθενώνα» και υπότιτλο «Το επιχείρημα ότι μόνο το Βρετανικό Μουσείο μπορεί να προστατεύσει τα μάρμαρα δεν γίνεται αποδεκτό στην Ελλάδα» ο New European  δημοσιεύει άρθρο του Hester Underhill στο οποίο επισημαίνει, μεταξύ άλλων, ότι όταν επισκέφθηκε την Ακρόπολη κοιτάζοντας το τεράστιο αέτωμα, πρόσεξε  τα κενά στην πρόσοψη, όπου ήταν αρχικά τοποθετημένα τα γλυπτά.

«Οι σοβαρότερες ζημιές στο μνημείο προκλήθηκαν το 1801-1802», έγραφε μια  ενημερωτική πινακίδα. «Όταν ο Σκωτσέζος πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη Thomas Bruce, 7ος κόμης του Έλγιν, αφαίρεσε το μεγαλύτερο μέρος των γλυπτών». Ο Έλγιν, αναφέρει, επίσης, η πινακίδα δωροδόκησε την τουρκική φρουρά προκειμένου να πάρει το 19 γλυπτά του αετώματος και 15 διακοσμητικά έργα, τα οποία μετέφερε στη Βρετανία.

«Δεν καταλαβαίνω γιατί δεν τα επιστρέφουν», είπε ένας συμπολίτης επισκέπτης δίπλα μου, με ολλανδική, όπως υπέθεσα, προφορά.

«Πρέπει να προστατεύονται σωστά», είπε ο Άγγλος σύντροφός του, αμυντικά. Σε μας τους Βρετανούς, βλέπετε, δεν μας αρέσει να μας λένε τι να κάνουμε. Δεν μας άρεσε να μας κάνει κουμάντο η Ευρωπαϊκή Ένωση. Και σίγουρα δεν μας αρέσει να μας λένε να επιστρέψουμε τα λεηλατημένα λάφυρα  από τα μουσεία μας.

Αυτό το είδος της μικροψυχίας επέδειξε και ο Rishi Sunak όταν αρνήθηκε πρόσφατα να συναντήσει τον Έλληνα πρωθυπουργό, Κυριάκο Μητσοτάκη. Δεν ήταν ένα πολύ αξιοπρεπές επεισόδιο. Ο Μητσοτάκης είχε έρθει στο Ηνωμένο Βασίλειο για να συναντήσει τον Sunak. Μετά από μια συνέντευξη στο BBC κατά την οποία ο Μητσοτάκης είπε ότι η διατήρηση των γλυπτών στο Λονδίνο είναι σαν να κόβεις τη Μόνα Λίζα στη μέση, ο Sunak κατηγόρησε τον Έλληνα πρωθυπουργό ότι κάνει φιγούρα και ακύρωσε τη συνάντησή τους.

Ενώ η πρόθεσή του μπορεί να ήταν να ταπεινώσει τον Έλληνα ομόλογό του, το μόνο που κατάφερε ο Sunak ήταν να βρεθεί ο ίδιος  σε δύσκολη θέση. Μόνο το 21% του βρετανικού κοινού πιστεύει ότι τα μάρμαρα πρέπει να παραμείνουν στο Βρετανικό Μουσείο, οπότε δεν έχει πολύ πολιτικό νόημα να “πετάει τα παιχνίδια του από το καροτσάκι” γι’ αυτό.

«Ένας πρωθυπουργός δεν θα έπρεπε να φέρεται έτσι», μου είπε ένας από τους φρουρούς της Ακρόπολης. «Είναι αναξιοπρεπές. Και αυτά τα γλυπτά είναι κλεμμένα. Δεν ανήκουν στους Βρετανούς, ανήκουν εδώ. Δεν θα βρείτε ούτε έναν άνθρωπο στην Ελλάδα που να μην πιστεύει ότι πρέπει να επιστραφούν».

Τον ρώτησα τι πιστεύει για το επιχείρημα περί δημιουργίας προηγούμενου – η επιστροφή των μαρμάρων θα σήμαινε ότι η Βρετανία θα έπρεπε να αρχίσει να αδειάζει όλα τα μουσεία της; «Πιστεύω ότι αυτή είναι μια εξαιρετική περίπτωση. Δεν είναι αυτόνομα κομμάτια, είναι μέρος ενός συνόλου. Και εμείς  έχουμε κάποιες αρχαιότητες στην Ελλάδα από την Αρχαία Αίγυπτο, οπότε δεν νομίζω ότι ο Μητσοτάκης θέλει να ανοίξει εντελώς τις πύλες».

Το επιχείρημα ότι μόνο το Βρετανικό Μουσείο μπορεί να προστατεύσει τα μάρμαρα δεν γίνεται δεκτό και εδώ. Το 2009, οι αθηναϊκές αρχές κατασκεύασαν ένα μουσείο ειδικά για να εκθέσουν αντικείμενα από την Ακρόπολη. Υπάρχουν ακόμη και κενές θήκες έτοιμες και περιμένουν να παραλάβουν τα μάρμαρα. «Νομίζω ότι είναι ιδιοφυΐα», μου είπε ένας Έλληνας φίλος. «Είναι κυριολεκτικά φωτισμένα και με ετικέτα, περιμένοντας να τοποθετηθούν τα γλυπτά μέσα».

Ένα άλλο σημείο διαμάχης, εξήγησε, είναι ότι η συναλλαγή έλαβε χώρα ενώ η χώρα βρισκόταν υπό οθωμανική κυριαρχία. Οι σχέσεις μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας εξακολουθούν να είναι τεταμένες και αποτελεί οδυνηρό στρίψιμο του μαχαιριού το γεγονός ότι ήταν οι κατοχικές δυνάμεις, και όχι οι ίδιοι οι Έλληνες, που υποτίθεται ότι ενέκριναν την απομάκρυνση των μαρμάρων.

Ο Παρθενώνας χτίστηκε τον 5ο αιώνα για να τιμήσει τη νίκη επί των Περσών εισβολέων. Ήταν το σύμβολο μιας νέας Αθήνας, που ξαναχτίστηκε μετά τις καταστροφές του πολέμου. Μια νέα Αθήνα αναδύεται τώρα, επίσης, μια Αθήνα που συνεχίζει να αναδύεται από τις στάχτες της οικονομικής κρίσης – μια πόλη που απέχει πολύ από το να είναι πολύ ασταθής, μολυσμένη ή ανεπαρκώς εξοπλισμένη για να φροντίζει τα δικά της αρχαία αντικείμενα.

«Το να έχεις ένα από τα πιο σημαντικά και πιο αναγνωρισμένα εθνικά σύμβολα της Ελλάδας σε ένα μουσείο χιλιόμετρα μακριά από εκεί που ανήκουν είναι λάθος και, σε αυτό το σημείο, ανήθικο», μου είπε ένας φίλος. «Δεν υπάρχουν πλέον έγκυρα επιχειρήματα που να δικαιολογούν την απουσία τους από τη χώρα καταγωγής τους».

To New Statement σε άρθρο της Rachel Cunliffe με τίτλο «Οι Τόρις χωρίζονται σε τρία στρατόπεδα και ένας σκιώδης διαγωνισμός ηγεσίας βρίσκεται σε εξέλιξη» και υπότιτλο «Προχωρώντας σε εκλογική χρονιά, το Συντηρητικό Κόμμα βρίσκεται σε θλιβερή κατάσταση και ο Ρίσι Σουνάκ σε κατάσταση πανικού» αναφέρεται, μεταξύ άλλων, στην ακύρωση από τον Rishi Sunak της συνάντησής του με τον Έλληνα πρωθυπουργό.

Επισημαίνει ότι οποιοσδήποτε θα μπορούσε να προειδοποιήσει τον Sunak ότι η παράλειψη της ευκαιρίας να συζητήσει σοβαρές γεωπολιτικές προκλήσεις με έναν συνάδελφο Ευρωπαίο ηγέτη ήταν ένα απαράδεκτο λάθος.  Και δεν ήταν το μόνο.

Τέλος ο Independent με τίτλο «Αυξάνεται η πίεση στο Ηνωμένο Βασίλειο για τους θησαυρούς του Βρετανικού Μουσείου καθώς η Ολλανδία επιστρέφει μεγάλα αποικιακά τεχνουργήματα» και υπότιτλο «Η Σρι Λάνκα λέει ότι η επιστροφή αντικειμένων που λεηλατήθηκαν επανορθώνει την ιστορική αδικία» δημοσιεύει άρθρο του Shweta Sharma στο οποίο επισημαίνεται, μεταξύ άλλων, ότι οι πιέσεις προς το Ηνωμένο Βασίλειο να επιστρέψει τους αμφισβητούμενους θησαυρούς που φυλάσσονται στο Βρετανικό Μουσείο αυξάνονται, αφού η Ολλανδία επέστρεψε έξι πολύτιμα αντικείμενα που είχαν αφαιρεθεί από τη Σρι Λάνκα κατά την αποικιοκρατική περίοδο.

Η Ολλανδία, η οποία αποίκισε τη Σρι Λάνκα στις αρχές του 17ου αιώνα, επέστρεψε τα αντικείμενα που λεηλατήθηκαν πριν από 250 χρόνια από το βασίλειο Κάντι – την τελευταία ανεξάρτητη μοναρχία της Σρι Λάνκα.  Η Σρι Λάνκα άφησε να εννοηθεί ότι “πρόκειται να έρθουν κι άλλα” από άλλες χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Βρετανίας.

Η Ολλανδική πρεσβεία, σε ανακοίνωσή της αναφέρει ότι «Τώρα, μετά από περισσότερα από 200 χρόνια στο εξωτερικό, έξι αντικείμενα της Σρι Λάνκα θα επιστραφούν στη χώρα κατά τη διάρκεια διήμερης εκδήλωσης στο Εθνικό Μουσείο του Κολόμπο στις 5 και 6 Δεκεμβρίου».

Η Σρι Λάνκα εξέφρασε την ευγνωμοσύνη της προς την κυβέρνηση και τους πολίτες της Ολλανδίας για την επιστροφή των αντικειμένων, δήλωσε ο υπουργός θρησκευτικών και πολιτιστικών υποθέσεων Vidura Wickramanayake .

Ο κ. Wickramanayake δήλωσε ότι έχουν ξεκινήσει διαπραγματεύσεις και με άλλες χώρες, όπως η Ελλάδα και η Βρετανία, για να επιστρέψουν τους λεηλατημένους θησαυρούς.

«Θα έρθουν και άλλοι. Όχι μόνο από την Ολλανδία αλλά και από άλλες χώρες όπως η Μεγάλη Βρετανία. Έχουμε  ήδη ξεκινήσει διαπραγματεύσεις και ελπίζω ότι θα αποδώσουν καρπούς πολύ σύντομα», δήλωσε ο κ. Wickramanayake.

Ο επαναπατρισμός των κειμηλίων έρχεται δύο χρόνια αφότου οι Κάτω Χώρες συμφώνησαν να επιστρέψουν τα αντικείμενα μετά από αίτημα της κυβέρνησης της Σρι Λάνκα. «Τα αντικείμενα αυτά αντιπροσωπεύουν σημαντική πολιτιστική και ιστορική αξία και επιστρέφουν στη Σρι Λάνκα όπου μπορεί να τα δει το κοινό της Σρι Λάνκα», δήλωσε ο Dewi Van de Weerd, πρεσβευτής για τη διεθνή πολιτιστική συνεργασία. «Η αξία της επιστροφής αυτών των αντικειμένων είναι σημαντική, διότι πρόκειται για την αντιμετώπιση ιστορικών αδικιών».

Η Βρετανία φιλοξενεί επίσης μερικά από τα σπανιότερα λεηλατημένα αντικείμενα από τη Σρι Λάνκα, συμπεριλαμβανομένου ενός επίχρυσου αγάλματος της θεάς Τάρα που βρίσκεται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου.

Τις τελευταίες δεκαετίες, το Βρετανικό Μουσείο έχει αντιμετωπίσει συχνά επικρίσεις σχετικά με το δικαίωμά του να κατέχει αρχαίους θησαυρούς, με ορισμένους να υποστηρίζουν ότι πολλά κειμήλια στη συλλογή του ουσιαστικά «λεηλατήθηκαν» κατά τη διάρκεια της αποικιακής ακμής της Βρετανικής Αυτοκρατορίας.

Το θέμα έχει πυροδοτήσει μια διπλωματική διαμάχη μεταξύ της Βρετανίας και της Ελλάδας σχετικά με την κυριότητα των Γλυπτών του Παρθενώνα, γνωστών ως “Ελγίνεια μάρμαρα”.